KİLİS İL KÜLTÜR VE TURİZM MÜDÜRLÜĞÜ

Tarihsel Belge / Metinlerde Kilis

Çivi yazısı ile yazılmış bir Asur betiğinde “Ki-li-zi” yerleşiminden söz edilmekte, buranın da bugünkü “Kilis” olduğu görüşü oldukça yaygındır.

Martin HARTMAN eski Kilis yerleşiminin bugünkü Kilis kent merkezinin güneydoğusunda “Tarzimehan” yöresi olduğunu belirtir.

Richard KİEPERT de esli Kilis’i, bugünkü yerleşimin 3 kilometre güneybatısındaki “İlizi Bahçesi (İllizi Baghtshesi) olarak gösterir.

Roma İmparatorluğu kaynaklarında “Ciliza sive Urmagiganti” sözüyle geçen yöre, YAKUT’un Mu’cemü’l-büldun ve Halil bin Şahin EZ-ZAHİRİ’nin Zübdetü Keşfi’l-Memalik adlı yapıtında Azaz’a bağlı bir köy olarak belirtilmiştir.

1519 tarihli Osmanlı Devleti Tahrir Defteri’nde de kentin adı “Killiz” biçiminde yazılmıştır.

Prof.Dr.Bilge UMAR “Türkiye’deki Tarihsel Adlar” adlı yapıtında “Kilis” hakkında yaptığı araştırmayı “ …ilk kez Arap tarihçi Kudama Bin Cafer’in 928 dolaylarında kaleme aldığı yapıtında, Arap Devlet’nin Doğu Roma İmparatorluğu sınırında bir kalesi olarak, ‘El Kilis’ diye anılıyor (Honigman, s.40).Kentin 985 yılında İmparator Bardas Phokas eliyle alınmasının sözünü eden diğer bir Arap tarihçi, Yahya bin Said el Antak’i, Kilis adını ‘Killia’ diye vermiştir (Honigman, s.103.3). Bu adın kökenini, öz biçimini, anlamını saptayamadım.” sözleriyle açıklar.

Padişah Kanuni Sultan SÜLEYMAN döneminde CANBOLAT BEY’e ocaklık verilen Kilis, yaklaşık 1500 kişinin yaşadığı, altı mahalle (Kana, Kıbeliye ,Çukurfasl, Hacıgökçe / Meşhedler, Kızılca, Sübbad) ve 314 haneden oluşan “nefs” statüsünde bir yerleşim birimiydi.

1519 tarihli Tahrir Defteri kayıtlarına göre Halep eyaletinin merkez sancağı olan Kilis’te altı mahalle (Kana, Kıbeliye ,Meşata / Çalcıyan ,Kızılca, Sübbad) 576 hane bulunmaktaydı. 49 Hıristiyan olmak üzere 3500 kişinin yaşadığı bu kasabada (nefs) altı ayrı yerde “Cuma (Cuma Namazı)” kılınırdı.

Ayn ALİ EFENDİ Kavanin-i Al-i Osman adlı çalışmasında Kilis’in, XVII.Yüzyılda Halep eyaletine bağlı livalardan birinin merkezi olduğunu; Katip ÇELEBİ de Cihannüma adlı yapıtında bu görüşe katıldığını ve yörenin “valide sultanlara has” olarak verildiği belirtir.

Kilis’i uzun uzun anlatan Evliya ÇELEBİ Seyahatnamesi’nde kentin harap durumundaki kalesinden; sekiz kapılı Bu kapıların adları: Büyük tedribe, küçük tedribe ,ayn tedribesi, akharan tedribesi, alçak tedribe, çulha tedribesi ,Yusuf Çelebi tedribesi) surlarından ve 30 camisinden söz ederek; burada beş mahalle bulunduğunu 4660 insan yaşadığını anlatır.

"Kilis Şehri, Halep eyaletinde sancaktır. Fakat Valide Sultan hassıdır. Yetmiş yük akçe ile iltizam olunur. Üç yüz payesi ile sadaka olunur şerif bir kazadır.Sancak Bey’ine adalet üzere seksen bin kuruş hasıl olur. Kadısına yedi bin kuruş hasıl olur. Kalesi virandır. Ama Celali ve Cum Kürtleri korkusundan şehrin dört tarafı kale gibi kerpiç duvarla çevrilmiştir. Evliya ÇELEBİ, Seyahatname”

Vitali CUİNET XIX.Yüzyılın sonlarında Kilis’in sanayi, ticaret ve kültür kenti olduğunu vurgulayarak; kentte 15.000 Türk olmak üzere 20.000 kişi yaşadığını, 47 cami, 12 mescit, 24 medrese, 3 kilise, beş hamam, 740 dükkan, 7 han, 11 fırın, 120 kumaş işliği, 15 kıraathane (kahvehane), 1 eczane ve 4100 hane bulunduğunu anlatır.